Bieszczady – Dolina Sanu

Rzeka San

Dolina Sanu ma swoje niemałe znaczenie w historii regionu, ponieważ to u jej granic miały miejsce tragiczne wydarzenia które doprowadziły do opustoszenia tych ziem, co doskonale widać widać w niezamieszkałych wsiach wzdłuż wspomnianej rzeki. 

Na mocy układu Ribbentrop-Mołotow w 1959 r. rzeka San stała się granicą dzielącą tereny obecnej gminy na obszary okupowane przez wojska niemieckie i sowieckie. Po stronie sowieckiej rozebrano i wysiedlono 13 wsi znajdujących się w tzw. przygranicznej „zonie”, wysiedlono na Syberię miejscową inteligencję, urzędników państwowych, księży oraz służby leśne. W lewobrzeżnej części Niemcy rozpoczęli represje wobec ludności żydowskiej zakończone całkowitą jej eksterminacją po włączeniu całości terenu do Generalnej Guberni w czerwcu 1941 r., podsycając równocześnie konflikt polsko-ukraiński. Po koncentracji w tym rejonie sił UPA nasilił się terror wobec ludności polskiej, którego nie przerwało wkroczenie we wrześniu 1944 r. wojsk sowieckich; w walkach zniszczeniu uległy liczne wsie.

Biegnąca Sanem nowa granica pomiędzy Polską a ZSRR ponownie podzieliła teren obecnej gminy, w strefie radzieckiej rozpoczęła się przymusowa kolektywizacja wsi i wprowadzanie prawosławia, oporni wysiedlani byli na Syberię a Lutowiska przemianowane zostały na „Szewczenkowo”. Po stronie polskiej górskie tereny aż do Cisnej kontrolowane były przez oddziały UPA.

Już w 1944 r. w ramach „repatriacji” rozpoczęły się wysiedlenia ludności ukraińskiej do ZSRR (od 1946 r. przymusowe). W ramach akcji „Wisła” W 1947 r. nastąpiła kolejna faza wysiedleń, która doprowadziła do całkowitego wyludnienia terenu. Cała zabudowa została zniszczona a rozległe tereny dawnych wsi ponownie objęła we władanie przyroda.

Po tzw. „wyrównywaniu granic w 1951 r. spowodowanym odkryciem złóż węgla w powiecie sokalskim Lutowiska powróciły do Polski a na teren gminy przybyli wysiedleni mieszkańcy Sokalszczyzny.

Rozpoczęło się ponowne zasiedlanie Bieszczadów. Jednak z 28 istniejących przed wojna wsi na terenie obecnej gminy Lutowiska – jedynie 17 jest obecnie zamieszkałych, zaludnienie terenu zmniejszyło się dziesięciokrotnie z 2 21.398 osób w 1931 r. do 2.045 W 2016 r.). Poważne zagrożenia ekologiczne spowodowała w czasach PRL lokalizacja na terenie gminy wielkich ferm hodowlanych, powiązana z tzw. „rekultywacją” dolin prowadzącą do zmiany stosunków wodnych, erozji gleb, zniszczeń pokrywy roślinnej, obiektów przyrodniczych oraz nielicznych pozostałości dziedzictwa historycznego.

Obecnie wzdłuż Doliny Sanu zobaczyć możemy wiele niezamieszkałych wsi w których szczątki gospodarstw, zabudowań dworskich, tartaków, młynów, piwnic, cerkwi i cmentarzy stanowią ułamek świetności tamtych czasów. Tereny te najlepiej zwiedzać rowerem, gdyż nie prowadzą tam drogi publiczne a leśne stokówki (drogi) nie dopuszczają do ruchu pojazdów silnikowych.